W 1974 roku dwóch psychologów kanadyjskich, D.G. Dutton i A.P. Aron (mąż E.N. Aron, specjalistki od osób wysoko wrażliwych), przeprowadziło ciekawy eksperyment. Samotni mężczyźni mieli przejść przez jeden z dwóch mostów: chwiejnym, zawieszonym siedem metrów nad górskim strumieniem i skałami i stabilnym, położonym tylko trzy metry nad lustrem spokojnej wody. Na końcu każdego czekała piękna pomocnica eksperymentatorów. Przejście przez ten pierwszy most wywoływało strach w sercach mężczyzn, oni jednak owo pobudzenie, przyśpieszone tętno i spocone dłonie przypisywali bardziej widokowi pięknej kobiety niż własnym obawom (wszak byli mężczyznami!). Piękna pomocnica prosiła mężczyzn, którzy zeszli z mostu, by opisali pewien obrazek. Ci, którzy zeszli z niebezpiecznego mostu mieli skojarzenia erotyczne z tym obrazkiem o wiele częściej niż ci, którzy zeszli z mostu bezpiecznego. Potem podawała im swój numer telefonu, na wypadek, gdyby chcieli porozmawiać o eksperymencie. Co drugi schodzący z mostu niebezpiecznego zadzwonił, a z tych schodzących z mostu bezpiecznego tylko co dziesiąty. Jak skonkludowali badacze – pobudzenie fizjologiczne przenosi się na ocenę atrakcyjności partnerki przez mężczyzn, czyli następuje transfer pobudzenia. Warto tu ponadto zauważyć, że gdy po drugiej stronie mostów stał mężczyzna, prawie nikt nie chciał do niego zadzwonić. A co jeszcze ciekawsze – nie zrobiono takiego eksperymentu z kobietami. Wniosek dla związków – przeżywajcie razem ekscytujące chwile!

Najprawdopodobniej z rozmysłem badacze przywołali w swoim eksperymencie pewną archetypową sytuację. Jej klasyczny opis znajdujemy w starożytnym irańskim tekście, Jaszt 22. Opowiada on o spotkaniu duszy wyzwolonego mężczyzny z jej niebiańskim odpowiednikiem. Mężczyzna ów przechodzi po śmierci przez most przeznaczenia, Otóż po drugiej stronie mostu czeka na niego: „(…) jego własna daena w postaci pięknej dziewczyny, wdzięcznej, o białych ramionach, silnej, pięknego wyglądu, wyprostowanej, smukłej, zielonookiej, o pełnych piersiach, o zdrowym ciele, szlachetnie urodzonej, z bogatej rodziny pochodzącej, piętnastoletniej, tak pięknej wzrostem i na ciele, jak najpiękniejsze ze stworzeń”. Aż cztery razy wspomniane jest piękno daeny, synonim zbawienia duszy mężczyzny. Oczywiście ów mężczyzna miał taką wizję tylko wtedy, gdy jego własna dusza była czysta, gdyż daena jest właśnie jego duszą. W kategoriach jungowskich to anima mężczyzny. I tu mamy możliwość głębszej interpretacji tego eksperymentu. W sytuacji zagrożenia mężczyzna odczuwa troskę o swoje życie, czyli o swoją animę, archetyp życia. Obraz animy ulega projekcji na piękną pomocnicę, która jawi się jako ta, dzięki której i do której przeszedł on przez niebezpieczny most. Jest ona zarazem ratowniczką i nagrodą. Tu wniosek sięga dalej – czujemy czym jest życie tylko wtedy, gdy stajemy na krawędzi mostu śmierci.

Każdy wiek ma swoje przywileje. O tych, które daje młodość nie ma co pisać, każdy je albo zna albo ich pragnie. O przywilejach wieku starszego jednak warto napisać. A są one specyficzne. Najlepiej ujął je Schopenhauer: „Kto przeżył dwa lub zgoła trzy pokolenia, temu tak jest na duszy, jak widzowi, który przypatrując się różnym popisom kuglarzy w jarmarcznych budach pozostaje na miejscu i ogląda ten sam numer dwa lub trzy razy po kolei; sztuczka była, mianowicie, obliczona tylko na widowisko jednorazowe i dlatego nie robi już wrażenia, skoro złudzenie i nowość prysły”. Całkowicie się z nim zgadzam. Mimo mego skromnego jeszcze wieku, w tym roku tylko 58 lat, już parę kuglarskich popisów obejrzałem, ba, sam w nich uczestniczyłem. I po drugim już powtórzeniu nie czynią one na mnie najmniejszego wrażenia. Według Strindberga rzeczy stają się w tym wieku przeźroczyste i nie wywierają już takiego wpływu, nie są tak dojmujące, jak za pierwszym razem. Nie lgnę już do młodzieńczych iluzji, które równie dużo obiecują, co z czasem odbierają. Czerpię natomiast pełnymi garściami z życia takim, jakie ono jest.

Bo tak jest to wszystko dziwnie skonstruowane, że w pierwszej połowie życia, gdy jesteśmy jeszcze młodzi, głupi czy choćby naiwni, podejmujemy decyzje, które zaważą na drugiej jego połowie. Wybieramy wykształcenie, partnera, zawód, krąg przyjaciół. W drugiej połowie życia zbieramy owoce tych decyzji. Dopiero gdy nam się owe owoce nie podobają, buntujemy się i zmieniamy bieg swojego życia. O ile oczywiście mamy odwagę by coś zmienić. Dla mnie przywilejem mojego wieku jest to, że bardziej świadomie niż w młodości mogę wybierać, zmieniać i kształtować swoje życie. A to znaczy – zaczynać je od nowa, od samych jego podstaw. Znam już pragnienia mojego serca, jak pisał Konfucjusz, i mogę za nimi podążać. Niczego więcej już mi w życiu nie potrzeba – oprócz mojego ukochanego zielonego nieba.

Daty życia Ramóna Lulla (1232 – 1316) wskazują, że był on nieomal rówieśnikiem Dantego i, podobnie jak twórca „Boskiej komedii”, dał w swym dziele syntezę średniowiecznego światopoglądu. Opracowana bowiem przez niego sztuka kombinatoryczna miała ambicje dać wyraz całości ludzkiego poznania. Lull był Katalończykiem urodzonym na Majorce, która w tych czasach była tyglem trzech kultur: chrześcijańskiej, żydowskiej i islamskiej. Za młodu światowiec, płynnie władający wieloma językami, po kryzysie wewnętrznym, którego doświadczył w wieku około trzydziestu lat, zostaje franciszkańskim tercjarzem. Uważał, że różnice między wyznaniami wypływają z różnic między językami. Zaprojektował więc w swym dziele Ars Magna język uniwersalny, odzwierciedlający wspólne dla całego rodzaju ludzkiego uniwersum idei. Wedle legendy Lull zmarł zamęczony przez Saracenów, wśród których zjawił się ze swoją Ars Magna jako środkiem perswazji. Inspirowany kabałą Lull wychodził w swym dziele od dziewięciu imion bożych, które poprzez szereg permutacji i kombinacji tworzą swoisty „język” opisujący strukturę rzeczywistości, wspólną dla wszystkich ludzi. Jego filozofia była być może efektem transmutacji miłości, której nie przeżył w swoim życiu.

Najciekawsza jest bowiem opowieść o tym, jak doszło do owego kryzysu w życiu Lulla. Otóż zakochał on się w pięknej damie i długo zabiegał o spotkanie z nią. Ona z niewiadomych mu powodów się nieustannie opierała. Gdy w końcu doszło do spotkania, kobieta odsłoniła przed nim swoje piersi, zżarte przez raka. Wywołany tym widokiem wstrząs zmienił jego życie. Piękna opowieść. Potężne emocje przetransformowały jego świadomość, gorąca namiętność zmieniła swój bieg. Czy jednak zarazem opowieść ta nie jest jednak nieco żałosna? Czy on kochał tylko jej piersi? Nie wiemy, kim ona była, jak zareagowała, czy chciała go odstraszyć i odsunąć od swego cierpienia, czy może pragnęła akceptacji tego, jaka jest i chciała jego przytulenia w momencie bliskiej śmierci. W takich patriarchalnych opowieściach kobiety tak naprawdę nie istnieją. Może gdyby Lull zareagował inaczej nie znalibyśmy dzisiaj go jako słynnego filozofa, nie znalibyśmy go w ogóle, tak jak nie znamy kobiety, w której się zakochał. Może tylko w XIII wieku ktoś byłby przez chwilę szczęśliwy…

Genialną definicję śmierci podał Alan Watts: „Śmierć to koniec naszego systemu wspomnień”. Nic więcej, strumień tego czym byliśmy, strumień zwany pamięcią, kończy się. Ostatniej chwili już nie zapamiętamy, zresztą podobnie jak milionów chwil wcześniejszych. Rodzimy się nieświadomi, pełni sił życiowych, ale też w pełni zależni od innych. Od nich zależy całe nasze przyszłe życie. Potem żyjemy na wpół świadomi, uwikłani w najdziwniejsze relacje. I w końcu umieramy, i wtedy dopiero możemy w pełni przejawić swoją pełną tożsamość, spełnić to, kim jesteśmy. Śmierć to moment, gdy nasza ludzka godność osiąga swój szczyt. Niczym dojrzała gruszka spadamy z drzewa. Z jednej strony to koniec naszego dotychczasowego istnienia, przywiązanego do gałęzi bycia dojrzewającym owocem. Z drugiej strony to właśnie odpadnięcie jest esencją bycia owocem, bo w ten sposób zapładniamy przyszłe życie. Tak o tym pisał Leśmian w wierszu „Pragnienie”:

„I chciałbym przez przygodny wśród gałęzi przezior
Patrzeć, pieszcząc, w noc – w gwiazdy i w błyskania jezior
I za boga brać wszelkie lśniwo u błękitu,
I na piersi dziewczęcej doczekać świtu,
A słońce witać krzykiem i wrzaskiem i wyciem,
Żyć na oślep, nie wiedząc, że to zwie się życiem –
I pewnej nocy przez sen zaśmiać się w twarz niebu
I nie znając pokuty, modlitw ni pogrzebu,
Jak owoc, co się paszczy żarłocznej spodziewa,
Z łoskotem i łomotem w mrok śmierci spaść z drzewa!”

William S. Burroughs napisał, że miłość jest najbardziej naturalnym środkiem przeciwbólowym („natural painkiller”). No, nie jest to całkiem prawdziwe stwierdzenie. Miłość daje nam w pakiecie tak naprawdę dwie rzeczy, jak każdy dobry specyfik leczniczy. Z jednej strony obdarza nas radością, szczęściem, ekstazą, ale z drugiej strony daje ból, cierpienie, niedolę. Rabini żydowscy mawiali, że Bóg dał ludziom dwie rzeczy, by mogli wytrzymać życie w tym świecie – śmiech i łzy. Te dwa bieguny naszego istnienia są najbardziej nam dostępne właśnie wtedy, gdy kochamy. Bo wtedy jestem najbliżej drugiej strony mojej psychiki, gdy widzę w jej oczach siebie i jednocześnie ją, całkiem inną osobę, tak ode mnie odmienną. Jak mawiali alchemicy, miłość to „mysterium coniunctionis”, tajemnica zjednoczenia. Życzę zatem dużo miłości w 2022 roku, bo nic bardziej nie będzie nam potrzebne w tym świecie, rozdzieranym przez sprzeczności i krańcowo spolaryzowanym. A i świat ten przetrwa tylko wtedy, gdy wystarczająco dużo ludzi odnajdzie i urzeczywistni jedność najpierw z samym sobą, a potem z drugim człowiekiem.