Bazylides był według Epifaniusza bezpośrednim spadkobiercą nauk Szymona Maga. Imię tego gnostyka wsławił Carl Gustav Jung przypisując mu swe napisane w 1916 roku Septem sermones ad mortuos, w których opisuje dwoistą naturę boga Abraxasa. Bóg ów – według Junga – to symbol Jaźni, pełni zjednoczonych przeciwieństw. Bazylides rzeczywiście nauczał, że istnieje najwyższy, nieujmowalny i niewyrażalny bóg imieniem Abraxas. Z niego emanowały kolejne byty duchowe, w liczbie 365, co jest zarazem wartością liczbową słowa Abraxas. Jest on zatem władcą czasu, i ma moc uwalniania od czasu. Jahwe natomiast to tylko jeden ze stworzonych poprzez owe emanacje aniołów, uzurpujący sobie władzę nad światem. Jezus z kolei był wysłannikiem najwyższego boga, swego rodzaju informatycznym wirusem, mającym za zadanie wyrwanie dusz ludzkich spod władzy złego boga Jahwe. Albowiem, jak twierdzą Bazylides i Jung, gdy mówisz ludziom o dobrym bogu – panujesz nad nimi, gdy mówisz o złym – wyzwalasz ich z niewoli.

To ostatnie stwierdzenie pokazuje, że gnoza to nic innego jak swego rodzaju terapia prowokatywna. Gnostyk mówi to, czego nie chcemy usłyszeć, co jest trudne do zaakceptowania, co nie zgadza się z naszą konformistyczną tożsamością. Większość ludzi, a na pewno wszyscy hylicy, pragnie spoczywać w łonie dobrego świata stworzonego przez dobrego boga. Gwarantuje to im dobre samopoczucie i nadzieję na przyszłość. Gnostyk natomiast jest tym, który dzięki posiadanej wiedzy wychodzi ze strefy komfortu, która tylko pozornie jest czymś dobrym i miłym, natomiast tak naprawdę jest więzieniem, kolonią karną, tuczarnią gęsi, podrzędną rzeźnią itp. itd. Uświadamia nam, że jesteśmy pacjentami (od patiens, czyli cierpiący) w samsarze (by zaczerpnąć termin z gnozy buddyjskiej), a w terminologii gnostycznej – psychikami.

Efektem tej terapii, o ile jest ona skuteczna, jest transformacja świadomości od psychika do pneumatyka. Od kogoś bardzo wrażliwego, odczuwającego zło tego świata, cierpiącego, nie znajdującego satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie unde malum?, do kogoś, kto przejrzał już kosmiczny żart Jahwe (to właśnie jeden z elementów prowokatywnych). Gnostyk, niczym rasowy terapeuta prowokatywny, mówi psychikowi: „Tak, dobry Bóg powiadasz? Bardzo dobry, stworzył świat, na którym jest tyle zła i nieszczęść, mordowanie dzieci, wojny, choroby, gwałty. Ten twój Bóg jest bez wątpienia bardzo dobry. Strach pomyśleć mój drogi, co by było, gdyby Go nie było, wtedy dopiero by było źle”. Atakuje w ten sposób nie samego psychika, a jego przekonanie. Gdy psychik je porzuci, uwolni się spod tyranii dobrego boga.

Uwolni się też tym samym spod władzy czasu, który jest w wielu współczesnych nurtach psychoterapii bóstwem bezwzględnym. Od podejścia psychodynamicznego po ustawienia systemowe, prawie wszystkie nurty psychoterapii uznają, że to nasza indywidualna przeszłość, albo dalsza przeszłość w postaci naszych przodków, determinuje wszystkie nasze cierpienia. Po części te nurty mają rację, bo ten, kto uwalnia się od czasu, leczy w sobie wszystkie rany świata. Ten, który potrafi żyć w teraźniejszości staje się gnostykiem, czyli znającym. A cóż zna? Ano samego siebie, owo coś czym jest, a co jest dlań nieustannym źródłem zadziwienia. I to jest prawdziwe zmartwychwstawanie, wydobycie się z obciążeń przeszłości, wyłuskanie siebie z tego wszystkiego, co mnie oblepia, a nie jest moje.

Jutro są moje sześćdziesiąte urodziny. Według astrologii chińskiej jestem spod znaku Drewnianego Smoka, a takie połączenie znaku i żywiołu w życiu człowieka pojawia się raz na sześćdziesiąt lat. To zatem moje wielkie, chińskie urodziny. Na następne, w wieku 120 lat, nie mam jakoś nadziei. Ale, skoro jesteśmy przy Chinach, to przytoczę mój ulubiony tekst Konfucjusza: „Gdy miałem lat piętnaście swe wysiłki skupiłem na nauce. Gdy osiągnąłem lat trzydzieści, ustaliły się moje zasady. W wieku lat czterdziestu nie miałem już wahań. W wieku lat pięćdziesięciu pojąłem wolę niebios. Gdy osiągnąłem wiek lat sześćdziesięciu, rozumiałem wszystko, co kryło się za tym, co mi mówiono. Dopiero gdy dożyłem lat siedemdziesięciu, mogłem iść za pragnieniami serca nie przekraczając przy tym żadnej z reguł.”

Jak te konfucjańskie przemiany lat wyglądały w moim życiu? Cóż, na początku się uczyłem, a w wieku lat trzydziestu rozpocząłem pracę na uczelni. Po czterdziestce nie miałem wahań co do tego, że pewne zasady są po to, by je przekraczać. Późno po pięćdziesiątce wreszcie pojąłem wolę niebios, zmieniając radykalnie swoje życie. W wieku lat sześćdziesięciu wiem, że trzeba zachowywać daleko idącą rezerwę wobec słów, które słyszę, szczególnie jeśli jest to jakiś głos w mojej głowie. Czekam zatem na wiek lat siedemdziesięciu, by wreszcie pójść za głosem swojego serca, ale raczej też nie będę zważał na reguły. Chyba nie jestem zbyt dobrym konfucjanistą, ale cóż – bardziej me serce się skłania ku taoizmowi.

Wiek mój nie jest jakoś szczególnie sędziwy, takim wydawać się może tylko moim studentom, czterdzieści lat młodszym ode mnie. Jest natomiast na pewno wiekiem refleksji, podsumowań, spojrzenia na całość dotąd przeżytego życia. I to jest fascynujące. Jak pisał Hegel, sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu, niosąc ze sobą coś najsłodszego w życiu – spojrzenie swych dużych, zielonych oczy, które mówią mi o tym, jaki jestem. Spojrzenie to daje mi obiektywną wizję życia, poza marzeniami i obawami dawnych lat. Jest tak jak jest. Jedyną odpowiedzią na pytanie, jakie zdaje nam życie jest akceptacja wszystkiego, co się przydarza. Bo życie samo w sobie jest pytaniem skierowanym do nas osobiście i oczekującym indywidualnej odpowiedzi. By tej odpowiedzi udzielić trzeba osiągnąć pewien wiek. Dziś mogę odpowiedzieć: Tak, moje życie, kocham cię.

Paul Gauguin przez lata pracował jako urzędnik giełdowy, zarabiając w ten sposób na rodzinę, spłodził pięcioro dzieci. Od lat młodzieńczych zajmował się malarstwem, wystawiał swoje obrazy, które z czasem zwróciły uwagę krytyków. Gdy miał 35 lat zdecydował się porzucić pracę w agencji maklerskiej i oddać całkowicie malowaniu. W wieku 37 lat rozstaje się z żoną Mette, która wraca z dziećmi do Danii. Gauguin sam wraca do Francji, żyje w kolonii artystów, potem przeżywa burzliwą przyjaźń z van Goghiem. W wieku 43 lat wyjeżdża na Tahiti, gdzie maluje i żyje w związku z nastoletnią Tahitanką, młodszą od niego o 30 lat. Powraca do Paryża, ale w roku 1895 wraca na Tahiti. Jego partnerką zostaje kolejna Tahitanka, młodsza o 34 lata. Umiera w wieku 55 lat.

Życie Gauguina jest przykładem tego, co psychologia nazywa przełomem wieku średniego. W jego przypadku – i w wielu innych – nie jest to matematyczna połowa życia, lecz okres, gdy pomiędzy trzydziestym a czterdziestym rokiem życia uświadamiamy sobie, że nasze dotychczasowe życie nie daje nam żadnej satysfakcji, a wręcz przeciwnie, jest źródłem frustracji i depresyjnych stanów umysłu. Syndrom Gauguina opisuje takie zachowania, poprzez które próbujemy odnaleźć swoje autentyczne ja, niejako narodzić się na nowo. Najprostszym sposobem na przeprowadzenie takiej zmiany jest zmiana radykalna środowiska w którym żyjemy. Wtedy myślimy, że zaczynamy nowe życie, incipit vita nuova, że niejako bez śmierci reinkarnujemy się ponownie w tym życiu fizycznym.

Czy w ten sposób możemy rzeczywiście zacząć życie na nowo? Pewnie niektórym się to udaje, inni się tylko rozczarują, jeśli za zmianą zewnętrzną nie idzie realna przemiana życia wewnętrznego. A to jest klucz do problemu przełomu połowy życia. Jak napisał Nietzsche, jest to okres, gdy następuje przewartościowanie wszystkich wartości. Według Junga: „Pierwsza połowa życia jest poświęcona tworzeniu zdrowego ego, w drugiej zagłębiamy się w sobie i pozwalamy mu odejść.” To, co w młodości widzimy jako fundamenty naszego życia, które zwykle odnajdujemy na zewnątrz, w drugiej połowie życia mamy odnaleźć w sobie. Słowem, te wartości, które kierowały nami w młodości, na starość weryfikujemy. Otwierające wersy Boskiej komedii Dantego mówią o tym doświadczeniu: „W życia wędrówce, na połowie czasu/ Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi/ W głębi ciemnego znalazłem się lasu.”

Proces ten, zwykle rozpoczynający się po 35 roku życia, może przybrać różne formy. Egzemplarycznym przykładem jest życie Gauguina. Starsi mężczyźni wiążą się z młodymi kobietami, a starsze kobiety z młodszymi mężczyznami. Zarówno dla jednych, jak i dla drugich, jest to obietnica odrodzenia, nowego życia. Nie wszyscy tak postępują, wiele osób nie zauważa przełomu życia, inne przechodzą go pozostając w stałym związku. Niezależnie od tego, jak doświadczamy przełomu połowy życia, czy przeżywając go jak Gauguin, czy też w ogóle nie zauważając, stanowi on kluczowy moment w naszym życiu. To wtedy parabola naszego życia przechodzi przez swój zenit, i zaczynamy zmierzać ku jego końcowi. Daje nam to możliwość zmiany postrzegania naszego życia i świata, wtedy możemy wszystko zobaczyć takim, jakim jest.

W 1897 roku, mając 49 lat, Gauguin stworzył swoje największe dzieło, monumentalny obraz „Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?”. Przedstawia on kilkanaście postaci, z których każda wydaje się być pytaniem o sens ludzkiej egzystencji. Każda pyta na swój sposób, i każda oczekuje innej odpowiedzi.

Cudowną rzeczą jest zakochać się. Gdy to się dzieje nie stawiamy sobie pytań o to, dlaczego akurat ta, a nie inna osoba wywiera na nas magnetyczny wpływ. Poddajemy się jej urokowi, oddajemy się wzajemnej rozkoszy i nie myślimy zbytnio o przyszłości. Całe szczęście jest w nas instancja, która myśli za nas. To nasza nieświadomość, o niebo mądrzejsza od świadomości, i to ona dba o to, by wybrać nam odpowiedniego partnera czy partnerkę. Dlaczego tak się dzieje? I odpowiedniego czy odpowiednią do czego?

Zapytajmy jakiegoś mądrego psychologa, bo to osoby, które współcześnie prezentują się jako specjaliści od duszy człowieka (choć słowa dusza unikają jak ognia). Niech będzie to Irvin Yalom, psychoterapeuta, autor wielu książek psychologicznych, fascynujących opowieści terapeutycznych i powieści. Cóż on nam powie? „Najsilniej fascynują nas partnerzy z którymi możemy po pierwsze odtworzyć, a po drugie przezwyciężyć traumatyczne przeżycia z przeszłości. Miłość jest zatem próbą przerobienia nierozwiązanych zadań. Od czasów antycznych uważana jest za chorobę, a zarazem lekarstwo.” Yalom to łebski człowiek, zatem spróbujmy rozpatrzeć, czy jego słowa mają sens.

Na początku należy stwierdzić, że to niezwykle ciekawe spojrzenie. Otóż okazuje się, że cały świat jest w tej perspektywie lekarstwem. Pełen jest bowiem mężczyzn i kobiet, którzy mogą w całkowicie naturalnym i nieświadomym procesie dobierania się pary uleczyć swoje traumy. Zwykle te traumy pochodzą z innego naturalnego i nieświadomego procesu, jakiem jest dorastanie w rodzinie. Jako dzieci jesteśmy nastawieni na miłość rodzicielską, jednak nasi rodzice (którzy też, niestety, mieli swoich rodziców), choćby byli przepełnieni najlepszymi chęciami (jak to zwykle bywa), ponoszą porażkę w swoich działaniach wychowawczych, gdyż brak im podstawowej mądrości polegającej na poznaniu samych siebie.

Mamy jednak owo lekarstwo, które zarazem jest chorobą, czyli miłość. Zgodnie z myśleniem mitologicznym, tylko ten miecz, który zadał ranę, może ją uzdrowić. Zatem wpadamy w ramiona partnera czy partnerki, wiedzeni nieświadomym pragnieniem uleczenie siebie, widząc w nim czy w niej kogoś lepszego i większego nawet niż nasi rodzice, kogoś, kto zaspokoi wszystkie nasze potrzeby. I tu mamy odpowiedź dlaczego miłość „nie działa”. Po pierwsze, nasze wymagania są zbyt duże. Po drugie, nasz partner czy partnerka również od nas wymagają tego samego. Nic dziwnego, że świat, miast przypominać łąki zasłane kwiatami miłości, przypomina pola bitewne z pierwszej wojny światowej, zasłane truchłami nieudanych związków. O wiele częściej odtwarzamy traumę z przeszłości niż ją przezwyciężamy.

Czy można na to coś poradzić? Ano tak, tylko nie jest to takie łatwe. Wprawdzie nieświadomość pcha nas do uzdrowienia, ale nie dokona się ono bez udziału świadomości. Faza zakochania, zauroczenia trwa przeciętnie dwa, trzy lata. Potem jest czas na drugą fazę, świadomości. W tej fazie, dzięki pomocy partnerki/partnera, możemy dość do uświadomienia sobie sfrustrowanych potrzeb z dzieciństwa, które doprowadziły nas do obecnego związku. A uświadomienie znaczy tu tyle i aż tyle, co zaprzestanie wymagania, by partner/partnerka je spełniał. Osoba, którą kochamy, jest od kochania, a nie od łatania dziur w naszej osobowości.

Bycie w związku to trudne zadanie. Stara przypowieść mówi, iż pewnego razu żona rzymskiego cezara zapytała rabina, co Bóg robił po tym, jak stworzył świat (bo ten fragment teologii judaistycznej jej się wydał szczególnie ciekawy, albo raczej ekstremalnie absurdalny). Rabin odpowiedział: Podjął się kolejnego trudnego zadania, mianowicie kojarzenia małżeństw (ostatnimi czasy jakoś mu to niezbyt wychodzi). Tak, tworzenie pary jest kontynuacją boskiego procesu stworzenia. I wymaga świadomości wykraczającej ponad zwykłe ludzkie funkcjonowanie. Ale zarazem życie we dwoje jest alchemicznym tyglem, w którym taka świadomość się kształtuje i prowadzi oboje do jednego życia. Wtedy dokonuje się hieros gamos (święte małżeństwo), co kabaliści nazywali basar ehad (jednym ciałem), a co chrześcijaństwo ujęło w formule: „Dlatego opuści ojca i matkę i złączy się ze swoim partnerem/partnerką, i będą oboje jednym ciałem.” (tłumaczenie zmodyfikowane, bo ewangelie się źle zestarzały).

Spinoza pisał, że duszy ludzkiej przysługuje możliwość takiego spoglądania na świat, że widzi go pod postacią wieczności ( sub specie aeternitatis). Możemy bowiem spoglądać na świat w dwojaki sposób: albo jako na zbiór rzeczy istniejących w określonym miejscu i czasie, albo możemy go widzieć jako całość, konieczną i ze sobą powiązaną. Tylko to drugie spojrzenie daje nam wolność, którą Spinoza pojmował jako uświadomienie sobie wiążącej wszystkie rzeczy konieczności. Spinoza był nowożytnym stoikiem, a dla stoika wszelkie szczęście albo nieszczęście pochodzi nie od samych rzeczy, ale od tego, jak ludzie je widzą. Każda rzecz, każde wydarzenie w naszym życiu może zatem zostać usensownione przez odpowiednie nań spojrzenie.

Ciekawą interpretację słów Spinozy podaje Wittgenstein: „W zwykłym sposobie widzenia oceniamy przedmioty, by tak rzec, umieszczając siebie między nimi; w sposobie widzenia sub specie aeternitais oceniamy je z zewnątrz”. A zatem w zwykłym widzeniu jestem rzeczą pomiędzy innymi rzeczami, podlegającą rozmaitym, nieznanym mi wpływom. Wtedy moim światem rządzi przypadek, jest on mniej lub bardziej nieuchwytnym chaosem. W drugim sposobie widzenia, sub specie aeternitatis, stajemy poza światem rzeczy i ujmujemy je jako całość. To sposób, w jaki świat widzi filozof, świadomy tego, że tylko całość może być sensowna. I do takiego widzenia namawia nas Spinoza.

To dwojakie widzenie przypomina zmianę, która dokonuje się się w naszym życiu wraz z nastaniem drugiej jego połowy. Odwołam się tu do dobrze znanej metafory. W młodości wstępujemy w las życia, pełni oczekiwań i nadziei, postrzegamy tylko poszczególne drzewa i zatracamy się w ich gęstwinie. Każdy dębczak czy brzoza są dla nas chwilowym absolutem. Dopiero w drugiej połowie życia zaczynamy widzieć las jako całość, zyskujemy dystans do siebie i świata, już nie jesteśmy tak łasi na jego obietnice jak niegdyś. Ogarniamy szerszy obraz, w którym dopiero, bez zatracania się, możemy odnaleźć siebie. A im starsi jesteśmy tym bardziej widzimy wszystko sub specie aeternitatis.